تعطیلی کتاب‌فروشی‌ها در روزهای نخست شیوع ویروس کرونا، باعث افزایش ۱۰۰ درصدی کتاب‌فروشی‌های بساطی یا همان دست‌فروش‌های بازار کتاب شد. این خبر را اواخر اردیبهشت ماه رئیس اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان به رسانه‌ها داده بود و آن زمان تصور می‌شد که با بازگشایی کتاب‌فروشی‌ها، وضعیت بازار به حالت طبیعی بازخواهد گشت؛ اما این اتفاق نیفتاد.
نکته مهم در این باره آن است که دست‌فروشی در بازار کتاب مبتنی بر عرضه و فروش کتاب‌های قاچاق است؛ یعنی کتاب‌هایی که به صورت غیرقانونی و بدون اطلاع ناشر تکثیر شده است هفته گذشته در تهران یک مرکز غیرقانونی تکثیر و صحافی کتاب کشف و پلمب شد که بیش از ۱۰ هزار جلد کتاب را آماده عرضه در بازار کرده بود. افزایش دست‌فروش‌ها و متعاقب آن افزایش کتاب‌های قاچاق، بازار کتاب‌فروشی‌های رسمی و قانونی را با اختلال روبه‌رو کرده و بسیاری از ناشران را به مرز ورشکستگی کشانده است.
این اتفاق در حالی رخ داده که برخی گزارش‌ها از افزایش فروش کتاب‌های قاچاق در فضای مجازی حکایت دارد. با این همه برخی کارشناسان می‌گویند افزایش هزینه‌های خانوار مانند خرید روزانه ماسک، مواد ضدعفونی‌کننده و همچنین شوینده‌ها توان مالی و تمایل خانواده‌ها به خرید کتاب را بیش از پیش کاهش داده است.
حراج‌های غیرقانونی
علیرضا رئیس‌دانا، عضو کارگروه صیانت از حقوق نشر درباره وضعیت قاچاق کتاب و کتاب‌سازی که نسبت به گذشته رواج بیشتری پیدا کرده، گفته است: کتاب‌های قاچاق در مترو، ادارات، کنار خیابان، کتاب‌فروشی شهرستان‌ها با تخفیف ۵۰ یا ۶۰ درصد به فروش می‌رسد. این در حالی است که از ابتدا برای کتاب، قیمت بالایی در نظر گرفته شده و قیمت تمام‌شده برای خریدار، پس از تخفیف، بیش از قیمت کتابی است که توسط ناشر اصلی اعلام شده است؛ اما به دلیل بار روانی تخفیف بالا، مردم از آنها خرید می‌کنند و همچنان این ناشران در جامعه موفق هستند.
رئیس‌دانا درباره مجازاتی که شامل حال متخلفان می‌شود، توضیح داد: این روزها به دلیل همه‌گیری بیماری کووید-۱۹، سختگیری زیادی نمی‌شود و همه ملاحظه هم را می‌کنند. پیش از این، حکم مناسبی به این افراد ندادند؛ یعنی برای کسی که می‌توان گفت سردسته گروه بود و صدها هزار نسخه کتاب منتشر کرد، چهار سال زندان در نظر گرفته شد و برای یک نفر که چند کتاب فروخته بود هم چهار سال زندان در نظر گرفتند. قضاوت میان این افراد باید با دقت بیشتری انجام شود. البته قضات هم به خوبی فعالیت می‌کنند؛ اما آن قدر ارتکاب جرم زیاد شده است که خود آنها هم در چگونگی برخورد با آنها با مشکلاتی مواجه شده‌اند.
برخی از کارشناسان نیز معتقدند که قیمت پشت جلد کتاب‌های قاچاق یکی از عواملی است که در افزایش قیمت کتاب‌های رسمی و قانونی نیز اثر داشته و باعث شده آمادگی روانی شهروندان برای دیدن قیمت‌های بالا در پشت جلد کتاب‌ها بیشتر شود. به این معنی بخشی از تورم بازار نشر بار روانی دارد و الزاما مربوط به افزایش قیمت کاغذ و ... نیست.
راهکارهای حفظ بازار
در چند ماه اخیر که شیوع ویروس کرونا باعث کاهش فعالیت کتاب‌فروشی ها شده بود، فروش آنلاین کتاب و ارسال آن به در خانه‌ها، از جمله راهکارهای معمول بود که توانست تا حدودی میزان خسارت‌ها را جبران کند. اما به دلایل مختلف از جمله عدم فرهنگ استفاده از خرید اینترنتی در میان تمام سطوح و اقشار مردم و همچنین عرضه برخی از آثار به‌صورت رایگان در شبکه‌های اجتماعی از جمله معضلات در ماه‌های اخیر بوده که به بدنه نحیف نشر، آسیب دیگری زده است. رضا حاجی‌آبادی، مدیر انتشارات هزاره ققنوس، از جمله فعالان حوزه نشر است که فروش آنلاین خود را در این مدت گسترش داده است.
با وجود این، حاجی‌آبادی معتقد است که نبود زیرساخت‌های فنی و فرهنگی موجب شده تا فروش آنلاین کتاب نیز در ماه‌های اخیر همانند فروش فیزیکی کتاب با کاهش همراه شود. او در این رابطه به خبرگزاری تسنیم بیشتر توضیح داد و گفت: حوزه نشر مانند دیگر بخش‌های صنعت اوضاع چندان مناسبی ندارد و با مشکلات متعددی دست و پنجه نرم می‌کند. احتمال شیوع بیماری کرونا سبب شده است بسیاری از دست‌اندرکاران این صنعت مجبور باشند فعالیت خود را مانند سابق ادامه ندهند. از سوی دیگر، خرید کتاب هم در مقایسه با گذشته بسیار کمتر شده است؛ البته شرایط جدیدی که کرونا ایجاد کرد، سبب شد تا ناشران برای خروج از وضعیت رکود، به انجام طرح‌ها و کارهای جدید روی آورند که از جمله این موارد می‌توان به گسترده‌تر شدن فروش آنلاین اشاره کرد.