آیا طرح برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی، نوعی فرار رو به جلو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای سرپوش گذاشتن بر ناکارآمدی‌ها و ناتوانی‌ها در مدیریت شرایط بحرانی است؟
از روزی که مشخص شد نمایشگاه کتاب تهران در شرایط شیوع مرگبار ویروس جدید کرونا امکان برگزاری پیدا نخواهد کرد، احتمال‌ها و ایده‌های مختلفی برای جایگزینی آن مطرح شد؛ چراکه نمایشگاه کتاب، به‌نوعی نماد پشتیبانی از صنعت نشر کشور بوده است؛ حال که بدیهی‌ترین ایده جایگزینی و شاید سطحی‌ترین آن، یعنی برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی اعلام شده، پرسش‌هایی مطرح است که توجه به این پرسش‌ها نشان می‌دهد که ماجرا چندان امیدبخش نیست.
نگارنده این سطرها، به‌عنوان یک مولف، ناشر و روزنامه‌نگار حوزه کتاب با دست‌کم ربع قرن پیشینه فعالیت در این حوزه، معتقد است که برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب در این شرایط و مخصوصاً با وصفی که رفته است، سطحی‌ترین و ناکارآمدترین تصمیمِ ممکن است که ضعف‌ها و مسائل آن بر همگان مشهود است؛ اما همین که باز هم این تصمیم دم‌دستی سرلوحه کار قرار گرفته است، خود پرسش‌برانگیز و چه بسا ابهام‌برانگیز است.
برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تصمیم درستی نیست؛ زیرا: همین حالا که این سطرها را می‌خوانید و از خیلی وقت پیش‌تر از حالا، سایت‌های فعال فروشگاهی در حوزه کتاب به فعالیت مشغولند که بعضاً، در تمام طول سال، کتابهای عمده‌ی ناشران را با تخفیف‌هایی ۲۵-۲۰-۱۰ درصدی و حتا گاهی بیشتر، به مخاطبان عرضه می‌کنند. درحالی‌که تخفیف الزامی در نمایشگاه کتاب ۱۰ درصد بوده است، نمایشگاه مجازی کتاب، چه چیزی متفاوت از این سایت‌های متنوع و به‌نسبت پرشمار قرار است عرضه کند که لازم است برای راه‌اندازی و مدیریت و اجرای آن، یعنی یک طرح موقتی، رقم قابل توجهی از بودجه عمومی، آن‌هم در چنین شرایطی، صرف شود؟
چند سال پیش، در معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و مشخصاً مؤسسه خانه کتاب، سایتی راه‌اندازی شد که هر ناشری در آن دارای یک پنل اختصاصی (شما بخوانید غرفه مجازی) بود که قابلیت نمایش و تبلیغ و نیز فروش باتخفیف کتاب‌هایش را داشت و اصل کتاب‌ها نیز طی فرآیندی، با همکاری این مؤسسه و شرکت پست، از ناشران تحویل گرفته و به مشتریان تحویل داده می‌شد. آن سایت سرانجام پس از چند ماه تعطیل شد و به دلایل مختلفی، پروژه موفقی هم در سرانجام نشد؛ تا جایی‌که زمانی، یکی از اولویت‌های تغییر مدیریتی در آن مجموعه، تعطیل کردن این سایت به‌عنوان نمایشگاه مجازی و البته دائمی کتاب، قرار گرفت. حال با چه استدلال محکمی قرار است پروژه‌ای شکست‌یافته که هنوز چند سال از تمبر ابطال آن نگذشته است، در تغییر مدیریتی دیگری در همان مجموعه، در اولویت کاری قرار گیرد؟ آیا یکی از دلیل‌های روند کند توسعه در کشورهایی چون ما، اختراع مداوم و مجدّانه چرخ! برشمرده نشده است؟
در زمان راه‌اندازی آن سایت نمایشگاهی – فروشگاهی کتاب توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، اعضای ارشد و کلیت مدیریت اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران، به‌عنوان تنها نهاد صنفی مرجع در این زمینه، به‌شدت مخالف چنان حرکتی بود که دلیل‌های مختلفی هم برای آن برشمرده می‌شد. اکنون موضع هیات مدیره این اتحادیه که برخی اعضای فعلی آن اتفاقاً همان مخالفان دیروز بوده‌اند، دقیقاً چیست؟ اگر منفی است، پس شعارهای مدیران همین دوره از وزارتخانه در زمینه صنف‌گرایی و برون‌سپاری‌ها چه شد؟ اگر مثبت است، چرا؟ بر مبنای چه تغییری در شرایط کلی حوزه نشر؟
مدیران محترم معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در چند نوبت اعلام کرده‌اند که این تصمیم با نظرخواهی و مشورت‌گیری از ناشران کشور انجام شده است. اولاً این نظرخواهی چگونه با کدام اسلوب علمی انجام شده است؟ ناشرانی که طرف مشورت قرار گرفته‌اند و نیز ناشران موافق و مخالف، چه نشرهایی بوده‌اند؟ آیا شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه کتاب ملاک بوده است که طبعاً مانند سایر شوراهای مشورتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تنها نقش مویدی و رفع تکلیفی برای مدیران دارند؟
حتا این پرسش را هم می‌توان مطرح کرد که نظر اعضای محترم شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه کتاب تهران درباره برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب چه بوده است؟ احیاناً کدام‌یک از اعضای محترم شورا با برگزاری این نمایشگاه به‌عنوان مرهم و چاره‌ساز وضعیت نشر کشور، موافق بوده‌اند؟
با توجه به اظهار نظرهای رسمی و غیر رسمی مدیران وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، به‌نظر می‌رسد در زمینه برگزاری نمایشگاه کتاب، اتفاق نظر وجود نداشته است. کدام‌یک از مدیران محترم معاونت فرهنگ و وزارتخانه با برگزاری نمایشگاه، موافق و کدام‌یک مخالف بوده‌اند؟
یکی از مشکلات نمایشگاه کتاب تهران که همواره تاکید شده، وجه فروشگاهی آن به‌جای وجه نمایشگاهی بوده که تغییر در آن، مورد تاکید و بعضاً شعار مدیران محترم معاونت فرهنگی وزارت ارشاد، مخصوصاً در آغاز تصدی مسئولیت‌هایشان بوده است. آیا قرار است نمایشگاه کتاب تهران در شکل مجازی، وجه نمایشگاهی را بالاخره غالب سازد؟ اگر این‌طور است، این طرح چگونه قرار است نسخه داروی فوری برای صنعت نشر رو به احتضار ایران باشد؟
در تمام این سال‌ها، مدیران دولتی، مدیران صنف و خود ناشران، بر ضعف‌ها و دردهای رنج‌آور و مزمن نمایشگه کتاب، اشاره و تاکید داشته‌اند. چیزهایی که در بیش از ۳۰ دوره برگزاری نمایشگاه که ۶ دوره از آن در دوره مدیریت کنونی وزارت ارشاد بوده حل نشده است، چگونه قرار است در این دوره از نمایشگاه حل شود؟ اگر قرار نیست حل شود، باز هم چرا؟
نمایشگاه کتاب تهران، عمدتاً برای ناشران کوچک دستاورد مالی نداشته و برای ناشران بزرگ، فرصت تجاری مضاعفی بوده است. نمود فاحش این وضعیت، در نمایشگاه کتاب سال ۹۸ رقم خورد که در آن شرایط اقتصادی، بسیاری از ناشران کوچک حاضر در نمایشگاه، متحمل ضرر مضاعف شدند. با این حال، علاوه بر دلیل‌های معنوی و فرهنگی، یکی از کارکردهای نمایشگاه برای ناشران کوچک و گمنام، مواجهه تصادفی مخاطبان با کتابهای آنان بوده است. این مهم حداقلی چگونه در نمایشگاه کتاب مجازی برای ناشران کوچک حفظ خواهد شد؟ آیا صرف نمایش تصادفی چند عنوان کتاب در صفحه اول سایت، هنگام مراجعه مخاطبان، این معضل را برطرف خواهد ساخت؟ طبق کدام بررسی علمی و تجربی؟ مخصوصاً که ناشران بزرگ کشور علاوه بر حضور پررنگ در سایت‌های فروشگاهی مورد اشاره، خود دارای سایت‌های فروشگاهی مقتدری در طول سال هستند.
نمایشگاه کتاب تهران و استان‌ها همواره با حرف و حدیث‌های بعضاً غیر قابل انکار در حواشی اقتصادی و رانتی همراه بوده است؛ از جمله هزینه برگزاری نمایشگاه و نحوه خرج‌کرد آن. این حرف و حدیث‌ها در نمایشگاه مجازی، چگونه مدیریت و جلوگیری خواهد شد؟
سیاست شعاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال‌های گذشته، شفافیت و شفاف‌سازی بوده است. آیا هزینه برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، طرف‌های قرارداد پیمانکاری، نحوه خرجکردها و راستی‌آزمایی‌ها، ریز فروش ناشران بزرگ و کوچک و موردهایی از این دست، بنا بر همان شعار شفافیت، با جزئیات دقیق و به‌دور از کلی‌گویی، منتشر خواهد شد؟
معاونت فرهنگی وزارت ارشاد در سال گذشته، عملاً حدود ۵۰ میلیارد تومان بودجه برای هزینه‌های برگزاری و همچنین بُن‌های حمایتی نمایشگاه کتاب اختصاص داده بود. قاعدتاً دست‌کم همین رقم باید در بودجه سال جاری نیز دیده شده باشد. آیا برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، تنها راه ممکن و البته بدیع برای پاسداری از صنعت نشر کشور با این بودجه است؟ اگر خیر، طرح‌های دیگر کجاست؟
یکی از طرح‌های به‌نسبت قدیمی حمایتی این معاونت در همین حوزه، طرح‌های حمایتی فصلی بوده است. در حدود زمانی که برای برگزاری نمایشگاه مجازی مطرح است، هر ساله طرح پاییزه کتاب در کتابفروشی‌های سراسر کشور برگزار شده است. آیا نمایشگاه مجازی قرار است با انطباق زمانی و با ماهیتی موازی طرح پاییزه برگزار شود؟ آیا برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی آن‌چنان مزیت‌های مشهودی دارد که قرار است هزینه قابل توجهی برای ایجاد زیرساخت‌ها و اجرای آن هزینه شود؟ آیا توسعه زمانی و مبلغی طرح پاییزه، با وجود نقدهایی که به نحوه اجرای این طرح‌ها هم وجود دارد، منطقی‌تر نیست؟ و برای پاسخ هر کدام از این پرسش‌ها، یک «چرا» ی دیگر به پیوست در نظر بگیرید.
در چند ماه گذشته، طرح‌های حمایتی مختلفی به‌عنوان مابه‌ازای برگزاری نمایشگاه کتاب تهران، زمزمه می‌شد؛ از جمله خرید کتاب از ناشران ثبت‌نام‌کننده برای حضور در نمایشگاه کتاب سال جاری، به‌تناسب نسبت حضور. به هر حال، هیچکدام از طرح‌ها، در صورت وجود، تاکنون عملیاتی نشده است. اما چند ماه پیش، مدیران ارشد معاونت فرهنگی وزارت ارشاد، وعده داده و تکرار کرده بودند که بسته‌های حمایتی متنوعی برای جبران خلاء به‌وجود آمده تدارک دیده شده است. این بسته‌های حمایتی متنوع کجاست و کی قرار است اجرایی شود؟
آیا با این پرسش‌ها و مساله‌های ملموس و متصور، نباید به این نتیجه رسید که طرح برگزاری نمایشگاه کتاب مجازی، نوعی فرار رو به جلو وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برای سرپوش گذاشتن به ناکارآمدی‌ها و ناتوانی‌ها در مدیریت شرایط بحرانی است؟