سید‌احمد رفیع جواهری، براساس تجربه موفق سایت‌های فروش کتاب با شیوع ویروس کرونا، فروش قابل‌توجه برای ناشران نمایشگاه مجازی پیش‌بینی میکند و معتقد است، طراحی پلتفرم، تدوین آئیننامه و نظارت بر اجرای آئیننامه از سوی یک نهاد، به لحاظ مدیریتی مشکل‌زا است.
خبر برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، از بین موج اخبار آسیب‌های سنگین اقتصادی به‌دنبال تعطیلی‌های طولانی‌مدت ناشی از شیوع کرونا، اوایل سال شنیده و به تدریج جدی و به‌طور رسمی از سوی مدیر‌عامل موسسه خانه کتاب و ادبیات ایران اعلام شد. تصمیم قطعی برای برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، زمانی قطعی شد که فعالان صنف ضعیف نشر ناامید از برپایی سیوسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از بحران کرونا و ضربه چند ده‌میلیاردی به بازار کتاب سخن می‌گفتند.
نمایشگاه مجازی کتاب به گفته معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، جایگزین سیوسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیست؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد این نمایشگاه که به عقیده سید‌احمد رفیع جواهری، مدیر انتشارات ابوعطا، فروشگاه بزرگ الکترونیکی فروش کتاب است، واکنش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به مطالبه‌گری ناشران از دولت برای جبران بخشی از خسارت کرونا به صنف نشر ارزیابی کرد. جواهری، براساس تجربه فروشگاه‌های الکترونیکی کتاب با شیوع کرونا، فروش قابل‌توجهی را برای نمایشگاه مجازی پیش‌بینی میکند که بر بهبود وضعیت نشر تاثیر‌گذار خواهد بود اما معتقد است، نمایشگاه مجازی باید با نظارت نهاد بیرونی، برگزار شود.
نشست‌های کارشناسی متعددی درباره چگونگی برگزاری نخستین نمایشگاه مجازی کتاب از‌جمله برای تدوین آئیننامه برگزار شده‌است. چه نکاتی را برای تدوین آئیننامه نخستین نمایشگاه مجازی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ضروری می‌‌دانید؟
از نظر من به‌عنوان یک ناشر، بحث آئیننامه نمایشگاه مجازی کتاب از اهمیت بالایی برخوردار است و باید احتیاط‌های لازم در تدوین آن لحاظ شود؛ به‌عنوان کسی که سال‌ها در کمیته اجرایی نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران حضور داشتم، معتقدم اگر این نگاه وجود نداشته باشد، نمایشگاه از نظر تخلف، با مشکلات متعددی مواجه خواهد شد. در نمایشگاه فیزیکی، کنترل رفتار ناشران با وجود نیروی انسانی مستقر در نمایشگاه میسر است در‌حالی که در نمایشگاه مجازی این‌طور نیست. به‌نظر می‌رسد، طراحی پلتفرم، تدوین آئیننامه و نظارت بر اجرای آئیننامه از سوی یک نهاد مشترک، به لحاظ مدیریتی مشکل‌زا است.
یعنی معتقدید حضور یک نهاد بیرونی برای نظارت بر اجرای آئیننامه ضروری است؟
بله حتما؛ به‌نظر من، دو حالت کلی برای اجرای یک کار و در اینجا نمایشگاه مجازی وجود دارد: نخست اینکه همه مراحل از سوی یک نهاد انجام شود که درباره نمایشگاه این شکل در حال انجام است. دوم اینکه هر مرحله یعنی طراحی برنامه، اجرا و نظارت هر کدام از سوی نهاد‌های مختلف انجام شود.
ناظر، کدام نهاد باشد؟ منظورتان صنف است؟
اصلا تفاوتی نمی‌کند؛ فقط سه نهاد مختلف در جریان برگزاری دخالت داشته باشند. به‌عبارت دیگر؛ اگر فقط یک نهاد، متولی همه این اقدامات باشد با مشکل مواجه خواهد شد. جریان شکل‌گیری و برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، مشابه این وضعیت است که قانون‌گذار، مجری و ناظر یک نفر باشد. بنابراین معتقدم اگر دو مرحله طراحی پلتفرم و تدوین آئیننامه از سوی دولت انجام شده، یک کمیته داخلی متشکل از صنف برای نظارت بر اجرای آئیننامه تشکیل شود. حضور صنف در نخستین تجربه برگزاری نمایشگاه مجازی ضروری است؛ چراکه می‌دانیم در همه نمایشگاه‌ها، تخلف وجود دارد و تا حد‌امکان برای پیشگیری از آن پیش‌‌بینی‌های لازم انجام شده و به‌نظر می‌رسد، احتمال بروز تخلف چند برابری در نمایشگاه مجازی وجود دارد.
شما در جریان آئیننامه نخستین نمایشگاه مجازی کتاب قرار دارید؟
یک‌بار متن این آئیننامه را با برخی مسئولان برگزاری نمایشگاه روخوانی کرده‌ایم اما از تصویب این آئیننامه مطلع نیستم.
بار‌ها از سوی معاونت امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تاکید شده که برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب جایگزین سیوسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نیست و صرفا با هدف جبران خسارت‌های وارده به ناشران ناشی از شیوع ویروس کرونا برنامه‌ریزی شده‌است. پیش‌بینی شما درباره این نمایشگاه چیست؟
نمایشگاه مجازی یک طرح پایلوت است. از تجربه دیگر کشور‌ها در برگزاری نمایشگاه مجازی، از‌جمله نمایشگاه بین‌المللی فرانکفورت با خبریم و می‌دانیم برگزاری بزرگ‌ترین رویداد کتاب‌محور دنیا در قالب مجازی با شکست مواجه شد. البته نمایشگاه فرانکفورت بهمعنای واقعی نمایشگاه بود و نمایشگاه مجازی در ایران در واقع یک فروشگاه مجازی محسوب می‌شود و با فروشگاه‌های الکترونیکی کتاب قابل مقایسه است. آمار‌ها از‌جمله در بُعد جهانی نشان می‌دهد با شیوع ویروس کرونا فروش‌های الکترونیکی کتاب، افزایش پیدا کرده‌است؛ بنابراین می‌توان پیش‌بینی کرد، نمایشگاه مجازی کتاب بر میزان فروش تاثیر‌گذار خواهد بود اما از سوی دیگر نگرانی درباره لطمه به دیگر بخش‌های چرخه نشر از‌جمله کتابفروشیها وجود دارد؛ چراکه قرار نیست ناشر، فروشنده کتاب باشد.
سایت فروش مجازی کتاب، باید قوانین خود را داشته باشد؛ در غیر این‌صورت، مشابه بسیاری از سایت‌های فروش، شامل سایت‌های اختصاصی کتاب و یا فروشگاه‌های غیرکتابی که بخشی را به فروش این کالا اختصاص داده‌اند، همه به صنف آسیب زده‌اند، آسیب‌زا خواهد بود. این سایت‌ها به‌هیچ وجه میزان فروش کتاب را افزایش نداده‌اند. علاوه‌براین به‌دلیل نبود قانون، فروشگاه‌ها با اعمال تخفیف‌های بالا بر افزایش ناشر‌نما‌ها تاثیر‌گذار گذاشته‌اند و کتاب را به کالای «همیشه تخفیف» تبدیل کرده‌اند؛ این جریان را مدیون این فروشگاه‌ها، کتاب‌سازان و ناشر‌نما‌ها، هستیم.
به‌نظر می‌رسد نتایج برگزاری نمایشگاه مجازی را از بُعد فروش و جبران خسارت کرونا به ناشران، مثبت ارزیابی می‌کنید و در عین حال معتقدید چندان نمی‌توان درباره این نمایشگاه از پیش و کاملا قضاوت کرد؟
اصلا نمی‌توان از پیش درباره آن قضاوت کرد؛ البته خواهش می‌کنم با توجه به اینکه قرار نیست جایگزین سیوسومین دوره نمایشگاه مجازی کتاب باشد، نامش را فروشگاه مجازی کتاب بگذارید؛ چراکه نمایشگاه، بهمعنای نمایش کتاب است در‌حالی‌که قرار است فروش کتاب در فضای مجازی داشته باشیم و با توجه به تجربه فروش قابل‌توجه فروشگاه‌های کتابی و غیرکتابی که بخشی از فروش خود را به این کالای فرهنگی اختصاص دادند، پیش‌بینی می‌کنم فروش در نمایشگاه مجازی نیز بالا باشد.
به‌نظر من، مطالبات باید ابتدا بررسی و بعد پاسخ داده شود؛ علاوه‌براین با تدوین آئیننامه و شناسایی همه نقاط ضعف و قوت برگزاری نمایشگاه، به مطالبه ناشران پاسخ داده شود تا بتوان به‌اصطلاح اقدامی شسته و رُفته انجام داد؛ در غیر این صورت، فشار ناشی از شیوع کرونا دلیلی برای انجام یک کار که خود منجر به افتادن در فشاری دو برابری نیست.